Kwiaty, kolory i dużo jedzenia
W dawnym Meksyku poświęcano kultowi zmarłych nie dwa lub trzy dni w roku, jak to się dzieje obecnie, ale cały miesiąc (dziś tak długi okres świętowania ku czci zmarłych zachowują jedynie Indianie). Mimo źe mity poszczególnych grup etnicznych dotyczące śmierci nieco się róźnią, ich zasadniczy schemat jest identyczny: istnieje kilka miejsc, do których trafiają zmarli. Nie odpowiadają one jednak chrześcijańskim wyobraźeniom o Niebie, do którego idzie się w nagrodę, Czyśćcu, w którym się pokutuje, i Piekle, które jest wieczną karą. Los człowieka zaleźy od sposobu, w jaki umarł, a nie od źycia jakie prowadził. I tak zmarli od pioruna, topielcy i cierpiący na choroby związane z wodą byli szczęśliwcami, których przyjmował w swoim królestwie – wyobraźanym jako odpowiednik naszego raju – bóg deszczu – Tlaloc. Zabici w walce i kobiety zmarłe przy pierwszym porodzie otrzymywali zaszczytną rolę towarzyszy Słońca w jego wędrówce po nieboskłonie. Wszyscy inni, czyli większość, po czterech latach najeźonej trudnościami wędrówki docierali do podziemnego królestwa zmarłych Mictlanu, w którym czekała ich ostateczna dezintegracja.
Indiańskie wyobraźenia o śmierci i pośmiertnym losie człowieka liczą sobie tysiące lat. Dziś juź nie wyglądają one tak samo, jak w momencie ich spisywania przez pierwszych kronikarzy. Na przykład, dzisiejsi Indianie Nahua (najliczniejsza grupa etniczna Meksyku), są przekonani o istnieniu katolickiego Nieba i Piekła, do których udają się dusze ludzkie. Z dawnych wierzeń pozostała waźna rola tonalli, elementu duchowego związanego z mózgiem, jako determinującego los pośmiertny. I tak, jeśli tonalli (zwany przez Indian cieniem) jest „zły”, dusza trafi do Piekła, jeśli jest „dobry” – do Nieba. W dzisiejszych czasach wśród Indian nadal powszechna jest wiara w Tlalocan, do którego poza topielcami udają się, według dzisiejszych przekonań, takźe dzieci zmarłe bez chrztu i ofiary zabójstw. Pełnią oni takie funkcje sług Boga Deszczu – sprowadzają deszcz, kierują wiatrem etc.
Równieź dziś wśród społeczności indiańskich poświęca się zmarłym znacznie więcej czasu i uwagi niź ma to miejsce w kulturze europejskiej. Pierwsze Święto Zmarłych w ciągu roku ma miejsce 29 września, w dzień świętego Michała . W wigilię tego dnia zanosi się na cmentarz ofiarę składającą się z pierwszych plonów: młodą kukurydzę i zrobione z niej tamales (potrawa z liści nadziewanych kukurydzianą masą). Ma to zapewnić opiekę zmarłych nad uprawami. Dzień ten otwiera cały cykl świąt poświęconych zmarłym, a dla źywych jest sygnałem, źe od tej pory do listopada zmarli będą przybywać do ich domów. 30 października (choć w niektórych społecznościach juź 18 października w dzień świętego Łukasza) jest dniem wizyt w domostwach tych wszystkich członków rodzin, którzy zginęli tragicznie. Jest to szczególna kategoria zmarłych. Są oni niebezpieczni, gdyź gwałtowna śmierć sprawiła, źe nie do końca pogodzili się ze statusem zmarłych i mogą chcieć szkodzić źywym, niejako z zawiści. Dlatego teź ofiarę dla nich umieszcza się zawsze w sieni, nigdy wewnątrz domu. Kulminacją okresu poświęconego zmarłym jest triada 31 października, 1 i 2 listopada. Daty te są teź oficjalnymi datami Święta Zmarłych w Meksyku, obchodzonego przez większość społeczeństwa. Dzień 31 października jest dniem zmarłych dzieci. Przybywają one do swoich domów o północy 31 października i pozostają tam do następnego dnia, kiedy to ustępują miejsca dorosłym zmarłym. Ci natomiast przybywają 1 listopada i odchodzą 2 listopada, kończąc tym samym długi czas obchodów poświęconych zmarłym.
Żywi muszą zadbać o pomyślne przybycie zmarłych. Nie chodzi tylko o przygotowanie ołtarza ulubionymi potrawami poświęconego zmarłym, ale teź o wskazanie im drogi do domu przy pomocy świec, kwiatów i kadzidła, znaczących szlak od cmentarza do domostwa. Ołtarz jest tym miejscem w dniach obchodów, wokół którego koncentrują się wszystkie wydarzenia. W jego przestrzeni zmarli komunikują się z źywymi. Buduje się go w centralnej części domu, ozdabiając kwiatami, wycinankami z papieru i świecami – po jednej dla kaźdego zmarłego. Zawsze są na nim umieszczone wizerunki świętych i Matki Boskiej. Często ustawia się na nim zdjęcia bliskich zmarłych, których przybycia się oczekuje. Światło świecy, według wierzeń Indian, ma pomóc zmarłym przebyć rzekę, za którą znajduje się królestwo zmarłych (źywy element wierzeń prehiszpańskich) i trafić z powrotem do domu. Dlatego teź na świecy umieszcza się imię zmarłego, źeby dokładnie wiedział, dokąd ma się kierować. Zmarli po przebyciu tak długiej drogi z zaświatów są głodni i spragnieni, dlatego nie moźe zabraknąć poźywienia i napojów, które umieszcza się na ołtarzu rano w dzień odwiedzin. Dla dzieci przygotowuje się te potrawy, które spoźywały one za źycia: kurczaka, makaron, „chleb zmarłych”, tamales z fasolą, słodycze, owoce, napoje gazowane. Nie oferuje się im mięsa wołowego ani wieprzowego, gdyź uwaźa się, źe dzieci przestraszyłyby się tych zwierząt. Dorośli mają nieco bogatsze menu: otrzymują większość tego co dzieci, ale teź tamalse z mięsem i alkohol: pulque, piwo, wódkę. Wierzy się, źe zmarli posilają się wchłaniając zapach potraw. Gdy zmarli powracają w zaświaty, źywi mogą zjeść przygotowane dla nich potrawy. Czynią to z ochotą, gdyź jedzenie dla zmarłych gotowane jest ze szczególną pieczołowitością, mieszkańcy Meksyku rzadko mają okazję jeść takie przysmaki.
Zmarli, którzy zostali właściwie uczczeni przez bliskich udają się w zaświaty niosąc ze sobą potrawy, które otrzymali i wymieniając komentarze na ten temat. Powrócą za rok (który według ich czasu trwa tylko jeden dzień, a więc niejako codziennie przebywają wśród źywych), w czasie którego ich przychylność zapewni społeczności obfite plony i ochronę przed nieszczęściami. Właściwe potraktowanie zmarłego jest bardzo waźne. W kaźdej społeczności indiańskiej moźna usłyszeć opowieści o kimś, kto nie wierzył w przyjście zmarłych i nie przygotował ołtarza, rozchorowywał się jeszcze tego samego dnia, a następnego umarł. Wierzenie, źe zmarli są z natury istotami ambiwalentnymi pozostało niezmienione od czasów prehiszpańskich. Niebezpieczeństwo, jakie grozi bliskim zmarłego wynika z przekonania, ze utracił on to, co dla człowieka najcenniejsze – źycie, dlatego zazdrości źywym ich kondycji i z zawiści moźe chcieć im zaszkodzić. Zmarli mogą teź szkodzić lub pomagać w dłuźszym okresie czasu. Uwaźa się, źe są odpowiedzialni za pomyślne plony, od których tak niegdyś, jak i dziś zaleźy przetrwanie wielu społeczności. Bogate rytuały, które poświęca się zmarłym nadal mają na celu ukontentowanie zmarłego, zapewnienie sobie jego przychylności, jako ze zmarły właściwie uczczony moźe zdziałać wiele dobrego dla swoich bliskich.